اسفند یا اسپند (در زبان فارسی افغانستان: حوت)، در زبان پشتو کب (به پشتو: کب) و در زبان کردی رەشەمە (به کردی: رەشەمە)، دوازدهمین و آخرین ماه سال خورشیدی است. اسفند سومین و آخرین ماه فصل زمستان است. این ماه در سالهای عادی ۲۹ روز و در سالهای کبیسه ۳۰ روز دارد. این ماه از روز ۳۳۷م سال شروع میشود و در روز آخر سال (در سالهای عادی روز ۳۶۵م و در سالهای کبیسه روز ۳۶۶م) پایان مییابد.
برج فلکی اسپندماه برج حوت (ماهی) است که دوازدهمین برج فلکی از دایرةالبروج است. نماد برج اسپند٬ دوماهی (در انگلیسی Pisces) نامیده میشود. عنصر این برج آب است.
در گاهشماری رسمی ایران نام این ماه از نام ماه دوازدهم گاهشماری اوستایی نو برگرفته شدهاست. در گاهشماری [زرتشتی] پنجمین روز هر برج نیز اسپند نام دارد و دراسپندروز از اسپندماه٬ جشن سپندارمذگان برگزار میشود. ایزد این ماه امشاسپندسپندارمذ است.
سپندارمذ در اساطیر اوستایی و باورهای زرتشتی یکی از امشاسپندان و ایزدبانوی زنان و زمین و نگهبان و پاسدار زایش و باروری است و نماد فروتنی، پرستش و فرمانبرداری به شمار می رود.
واژهشناسی
این واژه در اوستایی «سْپِنْتَه آرمَئیتی»(Spenta-Ârmaiti) میباشد و نام چهارمین امشاسپند است، از دو بخش «سپنته»(Spenta) یا «سپند» به معنای پاک و مقدس و «آرمئیتی»(Ârmaiti) به معنای فروتنی و بردباری تشکیل شده است و در کل به معنای فروتنی ِپاک و مقدس است. این واژه در پهلوی «سپندارمت»(SpandÂrmat) و در فارسی «اسپندارمزد» و «سپندارمزد» و «اسپند» و «اسفند» شده است.
خیام در رسالهای موسوم به نوروزنامه که جزو رسایل منسوب به اوست، دربارهٔ این نام مینویسد:
«بدان جهت این ماه را اسفندارمذ نامیدهاند که اسفند به زبان پهلوی به معنی میوه است، یعنی اندر این ماه، شکوفههای میوهها و گیاهان به روییدن و آماده شدن برای رُستن آماده شوند و اندر این ماه، آفتاب، اندر برج حوت باشد.»